Ζας (Ζευς-Δίας), ένα πανέμορφο βουνό στην καρδιά της Νάξου, επιβλητικό, αυστηρό, διαφεντεύει απ’ τις κορφή του τα Κυκλαδονήσια, είναι η πιο ψηλή βουνοκορφή της Νάξου και των Κυκλάδων (1.004 μ.) κι απ’ τις πιο ψηλές του Αιγαίου. Βλέπει μπροστά του το ιερό νησί των αρχαίων Ελλήνων τη Δήλο, και πιο πέρα το ιερό νησί της Παναγιάς την Τήνο, ενώ στ’ ανατολικά αγναντεύει τα παράλια της Μικράς Ασίας.
Στις πλαγιές του έζησαν σε αλλοτινές εποχές ελάφια, ζαρκάδια, ακόμη και ελέφαντες, οι νάνοι ελέφαντες και στη σημερινή εποχή βόσκουν στις ράχες και τις ρεματιές του χιλιάδες κοπάδια αιγοπρόβατα.
Στα πανάρχαια τοπικά παραμύθια ο Δίας, πατέρας των θεών, γεννήθηκε στην Κρήτη, ανδρώθηκε στη Νάξο και λατρεύτηκε από τους κατοίκους της. Το βουνό γι’ αυτό πήρε τα’ όνομά του κι εκεί πάνω στις κορφές του λάτρευαν τον Θεό του Ουρανού, τον Δία.
Η πανάρχαιη επιγραφή που ως σήμερα σώζεται εκεί στις πλαγές του Ζα, στο μονοπάτι προς την κορφή ονομάζει το βουνό “Όρος Διός Μηλωσίου”, βουνό του Δία, του προστάτη των κοπαδιών, των βοσκών, που χιλιάδες χρόνια συνεχίζουν να ζουν και να δρουν εκεί.
Ανθρώπινη παρουσία και δράση στο βουνό του Ζα παρατηρείται από την προϊστορική εποχή. Η σπηλιά του Ζα (στα 630 μ.), με έναν εντυπωσιακό εσωτερικό διάκοσμο από σταλακτίτες, σταλαγμίτες και λίθινα συμπλέγματα μοναδικά, έχει ίχνη ανθρώπινης ζωής απ’ τη νεολιθική εποχή, συνεχίζεται την κλασσική και την ρωμαϊκή εποχή, αλλά ήταν καταφύγιο των κατοίκων των γύρω χωριών και στον μεσαίωνα στα χρόνια που πειρατές λυμαίνονταν τα νησιά. Ένα μικρό ξωκκλήσι κοντά στη σπηλιά, της Ζωοδόχου Πηγής, κτισμένο την εποχή της Τουρκοκρατίας, δείχνει ότι το σπήλαιο ήταν καταφύγιο των κατοίκων εκείνα τα χρόνια.
Ο Ζας είναι πανέμορφο βουνό κι οι πεζοπόροι θαυμαστές του τα καλοκαίρια ζουν έντονα τη μοναδική επαφή με τη φύση, τη γήινη, μα και τη θεϊκή, στις ωραιότερες στιγμές τους, το χάραμα την ανατολή, τη ροδοδάκτυλη ηώ του Ομήρου και το δειλινό τη δύση, όπως από κει πάνω πυρπολεί ο δύων Θεός Ήλιος τις ράχες των νησιών και τον θαλασσινό ορίζοντα.
Κι από κει πάνω ο Ζας διαφεντεύει τον ελαιώνα του, το μοναδικό λεκανοπέδιο της Τραγαίας, εκεί που η ανθρώπινη δημιουργία χιλιάδες χρόνια κι ως σήμερα γεννά, έργα μοναδικά, μνημεία, αξεπέραστα, ανθρώπους με υψηλό πνεύμα και νόηση, δημιουργούς πολιτισμού και τότε και σήμερα. Ένας μοναδικής μαγείας ζωγραφικός πίνακας συγκροτεί ένα ξεχωριστό τοπίο με το λεκανοπέδιο του ελαιώνα, τα χωριά, τα περιβόλια, τους πύργους, τις εκκλησιές, τους ήχους των κουδουνιών, των λαϊκών πανηγυριών, τις κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών, των κοπαδιών το λάγισμα.
Κι αυτή η εικόνα ζωντανεύει, αποκτά μοναδική μαγεία, έτσι όπως απλώνεται στο βλέμμα του επισκέπτη από τα μπαλκόνια του «Ελαιόλιθου» κι απ’ την αφιερωμένη σ’ αυτόν ξεχωριστή σουίτα Ζα, εκεί στην άλλη, τη βορινή από τον Ζα μεριά του λεκανοπεδίου.
—Nίκος Λεβογιάννης -Συγγραφέας Ερευνητής
